زيره گياهي است علفي و دو ساله، به ارتفاع 60 سانتي متر. ساقه هاي زيره تو خالي، شياردار و از قاعده، داراي انشعاباتي است. برگ هاي اين گياه داراي بريدگي زياد است، به طوري كه به صورت نخ مانند درآمده و به رنگ سبز روشن مي باشند.
برگ هايي كه در قاعده ي گياه قرار دارند، داراي دم برگ كوتاه و غلاف مانند هستند. گل هاي اين گياه، كوچك، سفيد و گاهي صورتي، به صورت مجتمع چتر مركب هستند. ميوه هاي زيره، كشيده و نوك تيز، به طول تا 6 ميلي متر و به رنگ قهوه اي و گاهي قهوه اي شكلاتي يا مايل به زرد مي باشند. تمام قسمت هاي گياه به ويژه ميوه ها، داراي بوي خوب و معطر هستند. قسمت مورد استفاده ي زيره، ميوه هاي آن است كه به طور مستقيم از آن و يا از اسانس آن، استفاده هاي بسيار زياد به عمل مي آيد.
تركيبات مهم
زيره ي سياه حدود 7-3 درصد اسانس دارد. بيش تر اوقات دانه ها را قبل از رسيدن كامل، برداشت مي كنند كه در اين صورت، داراي درصد بالايي اسانس خواهند بود. ماده ي اصلي اسانس، كارون(CARVONE) است كه تا 65 درصد اسانس را تشكيل مي دهد.
ليمونن، ماده ي مهم ديگر اسانس مي باشد كه تا 50 درصد اسانس را ممكن است تشيكل دهد. تركيبات ديگر، شامل 20 -10 درصد روغن ثابت، 20 درصد پروتئين، 20 درصد قندها و مقداري فلاوونوييد هستند.اثرات مهم
مقوي معده ، محرك اشتها، محرك ترشح غدد معده، ضد نفخ، ضد اسپاسم، معرق و ضد قارچ است و در طب عوام، از آن به عنوان شيرافزا استفاده مي شود.
يكي از مصارف مهم زيره، به عنوان چاشني و ادويه در صنايع غذايي است.
طريقه و ميزان مصرف
تهيه چاي:
بر روي 1 تا 5 گرم ميوه ي خرد شده، يك استكان يا يك ليوان آب در حال جوش مي ريزيم و حدود 15 دقيقه مي گذاريم بماند. البته بهتر است درب آن بسته باشد. سپس آن را صاف كرده و ميل مي كنيم.
از زيره، محصولاتي به صورت تنتور و به شكل قطره وجود دارد كه به عنوان ضد نفخ، ضد درد و ضد اسپاسم، مصرف زيادي دارد. ميزان مصرف اين گونه فراورده ها، بر حسب كارخانه ي سازنده و غلظت دارو در راهنماي همراه دارو ذكر گرديده است.
نگه داري
چون اسانس ها فرار هستند، لذا بايد ميوه ها را موقع استفاده، خرد يا آسياب كرد تا از هدر رفتن آنها جلوگيري شود. هم چنين چون اسانس ها جزو حلال هاي بسيار خوب بوده و ظروف پلاستيكي را سوراخ مي نمايند، لذا بايد براي نگه داري، از ظرف فلزي يا شيشه اي رنگي استفاده شود.
مهم ترين اثرات گزارش شده از زيره سياه تا كنون عبارت اند از: ضد كرم، ضد كم خوني، ضد باكتري، ضد سرطان، ضد حساسيت(آنتي هيستامين)، ضد التهاب، ضد قارچ، ضد عفوني كننده، ضد اسپاسم، ضد نفخ، قاعده آور، خلط آور، شيرافزا، محرك، مقوي معده و كرم كُش.نكات ضروري
تا كنون از عوارض جانبي و محدوديت مصرف زيره ي سياه، گزارشي به چاپ نرسيده است.
قسمت مورد استفاده ي زيره ي سياه، در حقيقت ميوه ي آن است كه در عوام به دانه نيز مشهور شده است.
قسمت عمده ي محصول زيره ي ايران، مربوط به ميوه ي گياهي به نامي زيره كوهي(Bunium Persicum) مي باشد كه از نظر ظاهري، به زيره ي سياه شبيه است، در صورتي كه محصول زيره ي سياه موجود در ايران محدود بوده و گياه مربوطه در مناطقي از جمله مازندران، گيلان، آذربايجان، همدان، كرمان، تهران و قزوين رويش دارد.
استفاده از زيره به طور مستقيم و يا از پودر آن، اثراتي شبيه فراورده هاي صنعتي آن دارد.
عوارض جانبي زيره سياه: زياده روي در مصرف زيره بعلت طبع گرم ايجاد كهير مي كند .
باعث افزايش ترشح تيروئيد در نتيجه لاغري و زردي رنگ چهره را بدنبال دارد (خاصيت ضد چاقي زيره)
دكتر محمد حسين صالحي سورمقي- متخصص فارماكوگنوزي
استاد دانشكده ي داروسازي تهران