در صورتي‌كه قادر نباشيد ادرار خود را تا رسيدن به توالت نگه داريد، به بي‌اختياري ادرار (كاهش كنترل مثانه) مبتلا هستيد. در حالت عادي فقط هنگامي ادرار مي‌كنيد كه بخواهيد. بي‌اختياري مي‌تواند موقتي يا دايمي باشد. بي‌اختياري ادرار در زنان، معمولاً به دليل نقص عملكرد عضلاتي كه به نگهداري و دفع ادرار كمك مي‌كنند، رخ مي‌دهد.
راههاي مختلفي براي درمان بي‌اختياري وجود دارد. در نظر داشته باشيد زنان بسياري مبتلا به بي‌اختياري هستند، كه اكثر انواع آن قابل درمان است و وابسته به سن نيست. اگر به دليل نشت ادرار، از پد استفاده مي‌كنيد. يا به دليل ترس از نشت ادرار، كار و فعاليت‌هاي اجتماعي خود را محدود كرده‌ايد، تشخيص بي‌اختياري ادرار قطعي است و بايد درمان شويد.
در آمريكا بيش از ۱۳ ميليون نفر به كاهش كنترل مثانه مبتلا هستند. زنان دو برابر مردان مبتلا مي‌شوند. بي‌اختياري ادراري دومين عاملي است كه موجب قرار دادن سالمندان به خانه‌هاي نگهداري سالمندان مي‌شود. طبق آمار ۵۰ درصد ساكنان اين مكان‌ها به بي‌اختياري ادرار مبتلا هستند.
اگرچه مشكلات ناشي از كنترل مثانه در زنان مسن بيشتر از زنان جوان رخ مي‌دهد، ولي كاهش كنترل مثانه هميشه با افزايش سن همراه نيست. هر سن و سالي داشته باشيد، اين عارضه قابل درمان است. نبايد اجازه داد كه شرم و آشفتگي روحي مانع از مراجعه شما به پزشك شود،. بلكه بايد بدانيد كه اين حالت يك بيماري است كه نياز به درمان دارد.
با وجود اين‌كه تعداد بيماران مبتلا به بي‌اختياري ادرار در افراد مسن حدود ۸۰ درصد تخمين زده شده، تخمين شيوع اين بيماري در جمعيت جوان مشكل است. ميانگين مدت زمان ابتلا به بي‌اختياري، قبل از مراجعه به پزشك، ۹ سال تخمين زده شده است. همچنين مشخص شده كه تنها ۳ درصد از مبتلايان به خاطر بيماريشان به پزشك مراجعه مي‌كنند.
● مثانه چگونه كار مي‌كند
كنترل مثانه چيزي بيشتر از نگهداري خودتان تا رسيدن به دستشويي است. اين عمل به سادگي انجام نمي‌شود، بلكه به كار تعدادي از عضلات و اعصاب در بدن بستگي دارد.
قسمت اعظم سيستم كنترل كننده مثانه، داخل لگن قرار دارد. (يعني منطقه‌‌‌اي از شكم، كه بين قسمت فوقاني استخوان‌هاي ران و زير با**سن قرار دارد) مثانه يك عضو عضلاني بادكنك شكل است. وقتي كه ادرار مي‌كنيد، عضلات مثانه منقبض شده و باعث فشرده شدن مثانه و خروج ادرار مي‌شود. عضلات ديگري نيز به كنترل مثانه كمك مي‌كنند. دو حلقه عضلاني به نام اسفنكتر، اطراف لوله‌اي كه ادرار را به بيرون آن هدايت مي‌كند قرار دارد. اين لوله را مجراي ادرار مي‌نامند. عضلات اسفنكتر با فشردن مجراي ادرار مانع از خروج آن از بدن مي‌شوند. عضلات كف لگن، حالب‌ها، راست‌روده و مثانه را در محل خود نگه مي‌دارند ولي بيشتر به بسته باقي ماندن مجراي ادرار كمك مي‌كنند.
وقتي كه مثانه پر مي‌شود، اعصاب مثانه سبب آگاهي سيستم عصبي از پر شدن آن مي‌شود و احساس دفع ادرار به شما دست مي‌دهد. در هنگام توالت كردن، سيستم عصبي، پيام‌هايي به عضلات اسفنكتر و عضلات كف لگن مي‌فرستد، كه سبب شل شدن آنها مي‌شود. همچنين به عضلات مثانه دستور مي‌دهد تا منقبض و فشرده شده و سبب خروج ادرار از مثانه شوند.
كاهش كنترل مثانه در زنان، بيشتر از مردان رخ مي‌دهد. زيرا عضلاتي كه به احتباس و دفع ادرار كمك مي‌كند (عضله مثانه، عضلات اسفنكتر و عضلات كف لگن) در زنان بيشتر آسيب مي‌بينند. بي‌اختياري هنگامي رخ مي‌دهد كه عضلات مثانه ناگهان منقبض شوند يا عضلات مجراي ادرار ناگهان شل شوند.
● علل بي‌اختياري ادرار
موارد زيادي مي‌توانند دليل بي‌اختياري ادرار باشند و بسياري از آنها موقتي هستند. برخي از اين دلايل عبارتند از: عفونت مجاري ادرار، عفونت و تحريك مجاري تناسلي، عوارض جانبي داروها، ضعف عضلات كف لگن به علت حاملگي و زايمان، ضعف مثانه، ضعف عضلات اسفنكتر مجراي ادرار (عضلاتي كه سبب احتباس ادرار مي‌شوند)، فعاليت بيش از حد عضلات مثانه، انسداد مجراي ادرار ( گاهي به علت افزايش حجم پروستات)، عدم تعادل هورموني ( به خصوص در زنان يائسه)، اختلالات عصبي و عدم تحرك. بسياري از زنان نيز از نشت ادرار در دفعات نادر، مثلاً زمان ابتلا به يك سرماخوردگي شديد، يا زماني كه مثانه‌شان بسيار پر بوده، يا حتي در زمان عفونت مجاري ادراري شكايت مي‌كنند. در اغلب زنان، اين حالت يك مشكل جدي و هميشگي نيست.
● انواع بي‌اختياري ادرار
▪ بي‌اختياري فشاري:
عبارت است از تراوش مقادير اندك ادرار در حين حركات بدني (مانند سرفه كردن، عطسه كردن، خنديدن، دويدن، ورزش كردن و … ) بي‌اختياري فشاري، شايع‌ترين بي‌اختياري در بين زنان است. اين نوع بي‌اختياري قابل درمان است. تراوش ادرار ممكن است هنگام بلند شدن از صندلي و يا برخاستن از رختخواب يا زماني‌كه قدم مي‌زنيد و يا هنگام ساير فعاليت‌ها ديده شود، و احتمالاً هر روز بعد از انجام اين فعاليت‌ها ناگزير از حمام كردن هستيد.
علت بي‌اختياري ادرار فشاري، استرس‌هاي روحي و عاطفي نيست، بلكه علت آن عوامل استرس‌زاي فيزيكي يا جسمي مي‌باشند، كه به مثانه فشار وارد مي‌كنند مانند: كشيدگي عضلات كف لگن بعد از زايمان، افزايش وزن يا برخي اعمال جراحي. ضعف عضلات كف لگن سبب افتادگي گردن مثانه مي‌شود. در اين وضعيت گردن مثانه، در هنگام افزايش فشار داخل شكمي در حين صحبت كردن يا سرفه كردن باز مي‌شود.
▪ بي‌اختياري فوري:
عبارت است از تراوش مقدار زيادي ادرار در زمان غيرقابل پيش‌بيني مانند: زمان خواب، بعد از نوشيدن مقدار كمي آب، در هنگام لمس آب يا شنيدن صداي ريزش آن (مانند هنگام ظرف شستن). و علت آن انقباض و گرفتگي عضلات كنترل كننده مثانه است و مي‌تواند بسيار ناراحت‌كننده باشد زيرا خروج ادرار به قدري سريع رخ مي‌دهد كه نمي‌توانيد خود را به دستشويي برسانيد. در پزشكي چنين وضعيتي را با واژه‌هايي نظير مثانه ناپايدار، اسپاستيك يا بيش‌فعال شرح مي‌دهند. در صورتي‌كه اين حالت، ناشي از فعاليت بيش از حد اعصاب كنترل‌كننده مثانه باشد، ممكن است آن را بي‌اختياري ادرار بازتابي بنامند.
در صورت ابتلا به بي‌اختياري ادرار، ممكن است حتي با نوشيدن مقدار كمي مايعات، لمس يا شنيدن صداي آب روان، دچار تراوش ادرار شويد. همچنين بايد به كرات به توالت برويد (براي مثال هر دو ساعت يك بار). در صورتي‌كه اين اتفاق در خواب رخ مي‌دهد، بهتر است بعد از ساعت ۶ بعداز ظهر مقدار خيلي كمي مايع بنوشيد.
بي‌اختياري ادرار اغلب به علت عفونت مثانه، آسيب عصب، نوشيدن الكل، يا بعضي داروها ايجاد مي‌شود. علاوه بر شيوع آن در زنان يائسه (و مسن به علت كاهش هورمون‌هاي زنانه)، اين مشكل در افراد مبتلا به ديابت، بيماري پاركينسون، مالتيپل اسكلروزيس MS ، و در كساني كه سكته كرده‌اند نيز ديده مي‌شود. در اكثر مواقع يائسگي به‌دليل مشكلات همراه با كاهش سطح هورمون‌هاي زنانه، سبب اين گونه بي‌اختياري ادرار مي‌گردد.
▪ بي‌اختياري عملي:
عدم رسيدن به موقع به توالت به علت معلوليت جسمي، سرسختي يا مشكلاتي در تفكر يا ارتباط برقرار كردن با ديگران، كه مانع از رسيدن شخص به توالت مي‌شود، اين نوع ناراحتي را ايجاد مي‌كند. براي مثال فرد مبتلا به بيماري آلزايمر قادر به برنامه‌ريزي مناسبي، براي رسيدن به توالت در موقع لزوم نيست. يا شخصي كه از صندلي چرخ‌دار استفاده مي‌كند، ممكن است نتواند به موقع خود را به توالت برساند. اين نوع بي‌اختياري، علت اغلب بي‌اختياري‌هاي زنان مسن در خانه سالمندان است.
▪ بي‌اختياري لبريزي:
تراوش مقادير كم ادرار به علت پر بودن هميشگي مثانه است. در اين صورت مثانه هميشه پر است و مقادير كمي ادرار از آن تراوش مي‌كند. در صورت ابتلا به بي‌اختياري ادرار لبريزي، احساس مي‌كنيد هيچ‌گاه مثانه به طور كامل خالي نمي‌شود، يا احساس مي‌كنيد هميشه مجبور به تخليه ادرار هستيد، ولي نمي‌توانيد. اغلب مقادير كمي ادرار در شبانه‌روز دفع مي‌كنيد و در طي شب مكرر به دستشويي مي‌رويد، ولي مقادير كمي ادرار خارج مي‌شود و هنوز احساس پر بودن مثانه را داريد. يا زمان زيادي را در توالت مي‌گذرانيد، ولي فقط قادر به ايجاد جريان ادرار كم يا قطره قطره مي‌باشيد.
بي‌اختياري ادرار لبريزي مي‌تواند در افراد مبتلا به ديابت، به علت كاهش كنترل طبيعي مثانه رخ دهد. و اغلب در مردان مسن به علت انسداد مجراي ادرار، به دنبال بزرگ‌شدگي پروستات ديده مي‌شود. هورمون‌ها و سنگ‌هاي ادراري نيز، مي‌توانند سبب انسداد مجراي ادرار گردند. اين نوع بي‌اختياري جزو وضعيت‌هاي اضطراري است و نيازمند درمان‌هاي سريع پزشكي است. در صورت عدم درمان، ادرار از مثانه به كليه‌ها برگشت كرده و سبب افزايش احتمال عفونت‌هاي كليوي و آسيب‌هاي دايمي آن مي‌شود. بي‌اختياري ادرار لبريزي در زنان شايع نيست.
▪ بي‌اختياري تركيبي:
تركيبي از بي‌اختياري‌هاي مختلف به خصوص تركيب بي‌اختياري فشاري و فوري است.
▪ بي‌اختياري موقتي:
اين نوع بي‌اختياري مي‌تواند به علت استفاده از داروها، عفونت مجاري ادراري، اختلالات ذهني، كاهش تحرك و يبوست شديد ايجاد شود و در صورت قطع مصرف دارو و يا درمان عفونت‌ها قطع مي‌گردد.
● تاثير حاملگي، زايمان و يائسگي بر بي‌اختياري ادرار
در دوران حاملگي، اضافه شدن وزن جنين و فشار آن مي‌تواند سبب ضعف عضلات كف لگن شده و بر توانايي كنترل مثانه تاثير بگذارد. بعضي اوقات وضعيت مثانه و مجراي ادرار به علت وضعيت جنين تغيير مي‌كند كه ممكن است مشكل‌آفرين باشد. در بعضي موارد زايمان طبيعي وpisiotomy (بريدن عضلات براي خروج راحت‌تر جنين)، سبب ضعف عضلات كنترل‌كننده مثانه مي‌شود. همچنين حاملگي و زايمان مي‌تواند، سبب آسيب‌ديدن اعصاب كنترل‌كننده مثانه شود،در صورتي‌كه عضلات فشارنده دستگاه ادراري ضعيف شوند بي‌اختياري ادرار رخ مي‌دهد. اين نوع بي‌اختياري ادرار يك هفته قبل از عادت ماهيانه تشديد مي‌شود. احتمالاً در اين محدوده زماني، كاهش سطح هورموني زنانه به نام استروژن، موجب كاهش فشار ماهيچه‌هاي اطراف مجراي ادرار شده و احتمال تراوش ادرار را زياد مي‌كند.
معمولاً پس از زايمان، مشكل بي‌اختياري ادرار به صورت خود‌به‌خود بهبود مي‌يابد. ولي اگر پس از ۶ هفته، همچنان وجود داشته باشد، بايد به پزشك مراجعه كرد. اختلالات كنترل مثانه هميشه بلافاصله پس از زايمان ظاهر نمي‌شوند.
بعضي زنان تا سن ۴۰ سالگي، هيچ‌گونه مشكل بي‌اختياري ادرار ندارند؛ و يائسگي موجب بروز اختلالات كنترل مثانه در آنها مي‌شود. زيرا در دوران يائسه شدن، مقدار هورمون زنانه به تدريج كاهش مي‌يابد.
در مورد فوايد مصرف استروژن، جهت جلوگيري از بروز اختلالات كنترل مثانه، مي‌توان با پزشك متخصص سيستم تناسلي، مشورت كرد. در صورت وجود سابقه سرطان سيــنه يا رحم در خانواده، و يا احتمال ابتلا به سرطان سيــنه يا رحم، بايد از مصرف استروژن خودداري كرد.
● علامت‌هاي خطر
▪ اگر هر كدام از مشكلات مربوط به مثانه كه در زير آمده، ديده شود بايد به پزشك مراجعه كنيد:
ـ تراوش ادرار، كه مانع از انجام فعاليت شود.
ـ ترواش ادرار، كه موجب پريشاني روحي و رواني گردد.
ـ تراوش ادرار، كه پس از انجام يك عمل مانند برداشتن رحم يا عمل پروستات آغاز شده و يا هنوز ادامه داشته باشد.
ـ ناتواني در دفع ادرار
ـ تكرر ادرار بيش از حد معمول، بدون وجود عفونت ثابت شده.
ـ نيار به دويدن تا دستشويي
ـ دفع ادرار قبل از رسيدن به دستشويي
ـ احساس درد هنگام ادرار، و يا هنگام پر شدن مثانه (بدون وجود عفونت مثانه)
ـ عفونت‌هاي مكرر مثانه
ـ ضعف پيشرونده دستگاه ادرار با احساس تخليه ناقص مثانه يا بدون آن
ـ ادرار كردن غيرطبيعي، يا تغيير در ادرار كردن به دنبال اختلالات سيستم عصبي مانند سكته مغزي، ضايعه طناب نخاعي MS
● تشخيص و درمان
در صورت بروز بي‌اختياري، اولين قدم مراجعه به پزشك است. پزشك با پرسيدن سوالاتي از بيمار در مورد تاريخچه بيماري، مصرف دارو، اعمال جراحي انجام شده، تعداد و نحوه زايمان و … ، نوع بيماري را تشخيص مي‌دهد و در صورت لزوم آزمايشات مخصوص بررسي بي‌اختياري ادرار را انجام خواهد داد.
در بيشتر مواقع بي‌اختياري ادرار مي‌تواند با موفقيت درمان شود. چگونگي درمان بي‌اختياري ادرار، بستگي به نحوه بوجود آمدن آن دارد. معالجات به سه دسته كلي تقسيم مي‌شوند. ۱) تمرينات و تصحيح عادات رفتاري ۲) معالجه با دارو ۳) عمل جراحي. از اين درمان‌ها به تنهايي يا به صورت تركيبي استفاده مي‌شود. در اين مقاله تمرينات مخصوص بي‌اختياري ادرار شرح داده خواهد شد.
● تمرينات عضلات لگن
در سال ۱۹۸۴ آرنولد كِگل تمرينات لگني را به عنوان يك راه درمان بي‌اختياري ادرار فشاري شرح داد. ماهيچه‌هاي كف لگني به صورت عمقي قرار گرفته‌اند و با تقويت آنها مي‌توان بهتر جريان ادرار را كنترل كرد. اين تمرينات، كه به تمرينات كِگل معروف‌اند، ورزش‌هاي ساده‌اي براي تقويت عضلات نزديك به مجراي ادرار محسوب مي‌شوند. فقط با صرف چند دقيقه وقت براي انجام حركات ورزشي در ماهيچه‌هاي لگن مي‌توانيد سبب كاهش يا درمان تراوش ادرار شويد. اين ورزش‌ها شامل انقباض و شل كردن عضلات كف لگن هستند.
هدف از تمرين‌هاي كِگل، عبارت است از توقف تراوش ادرار در حين ورزش، سرفه، عطسه، خنده يا بلند كردن چيزي كه سبب اعمال فشار بر روي مثانه مي‌شود. ابتدا بايد محل عضلات كف لگن را به درستي براي خود مشخص كنيد. آسان‌ترين راه براي تعيين محل درست عضلات، سعي در نگه داشتن گاز روده است. همچنين مي‌توانيد هنگام ادرار كردن، سعي كنيد جريان ادرار را متوقف كنيد. (اين عمل را فقط جهت تعيين محل دقيق عضلات انجام دهيد و از آن به عنوان يك تمرين عمومي استفاده نكنيد، زيرا مي‌تواند باعث ضعف عضلات شود).
اگر هنگام فشردن اين مناطق، احساس به بالا كشيده شدن داشته باشيد، عضلات سالم هستند. در مردان ممكن است احساس كشيدگي آلت تناسلي به طرف بدن ايجاد شود. احساس ناشي از تمرينات كِگل، بايد مثل اين باشد كه بخواهيد جريان ادرار يا دفع مدفوع را، متوقف كنيد.
پس از شناخت عضلات، براي انجام تمرين بايد خيلي محكم ماهيچه‌هاي اطراف مهبل يا مقعد را با بالا بردن آنها به سمت داخل منقبض كرده و بكشيد. با حفظ انقباض تا پنج شمرده (كه به تدريج تا ده هم مي‌رسد)، سپس عضلات را شل كنيد. براي شروع به روي زمين دراز بكشيد به طوري كه سر و شانه‌ها بر روي بالش قرار داشته و بازوها در پهلو باشند. در اين حالت زانوها خم بوده، پاها روي سطح زمين حدوداً سي سانتي‌متر از هم فاصله دارند. بعدها مي‌توانيد تمرين‌هاي كِگل را، در حالت ايستاده و نشسته هم انجام دهيد.
تمرينات با يك دوره ده تايي، سه بار در روز شروع مي‌شوند و بتدريج به دوره‌هاي بيست‌تايي مي‌رسند و ده بار در روز تكرار مي‌شوند. وقتي كه شروع به تمرين كرديد، بايد به طور مرتب انجام آن را روي تقويم ثبت كرده، و مطمئن شويد كه تمرين‌ها را به طور مرتب انجام مي‌دهيد.
تشخيص درست عضلات مي‌تواند دشوار باشد. بيش از يك‌سوم زنان عضلات غلطي را به كار مي‌برند. بنابراين بهتر است از يك پزشك يا فيزيوتراپيست بخواهيد تا تكنيك‌هاي ورزشي شما را كنترل كند.
▪ در هنگام انجام تمرين‌هاي كٍگل بايد به نكات زير توجه كنيد:
ـ بدون بالا بردن با**سن، انقباض عضلات شكم يا حركت پاها؛ عضلات كف لگن منقبض شوند.
ـ از انجام تمرين توقف جريان ادرار، به طور عملي خوداري شود، زيرا ممكن است باعث به‌هم ريختن الگوي دفعي شود.
ـ در حين تمرين نفس را نگاه داريد.
ـ شكيبا و صبور باشيد، زيرا دوره�" بهبودي شش تا هشت هفته طول مي‌كشد، و لازم است به طور نامحدود تمرين‌هاي كِگل را انجام دهيد. در نهايت قادر خواهيد بود، اين تمرين‌ها را در هر زمان و هر مكاني انجام دهيد.